ว่าด้วย 'เครื่องยศ' ชี้ฐานันดรศักดิ์ข้าราชการไทย | คมชัดลึก

 เครื่องยศ หมายถึง เครื่องหมายหรือเครื่องประกอบที่แสดงถึงเกียรติยศ ความสำคัญของตำแหน่ง หน้าที่ และบำเหน็จความชอบ ที่พระมหากษัตริย์ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานให้พระบรมวงศานุวงศ์ เพื่อสถาปนาอิสริยศักดิ์หรือเลื่อนตำแหน่งให้สูงขึ้น หรือพระราชทานให้แก่เสนาบดี ขุนนางใหญ่ หรือข้าราชบริพาร ที่ทำความดีความชอบในราชการแผ่นดิน โดยเครื่องราชอิสริยยศจัดสร้างด้วยวัสดุหลากหลายตามฐานันดรศักดิ์ และตำแหน่งของผู้ได้รับพระราชทาน และมีการตกแต่งลวดลายต่างกันไปตามยุคสมัย

 เครื่องยศทำด้วยวัสดุสูงค่า งดงามด้วยฝีมือช่างโบราณที่มีความประณีต วิจิตรบรรจง มีรูปลักษณ์และลวดลายที่แตกต่างกับตามลำดับชั้นยศ เมื่อมีงานสำคัญผู้ที่ได้รับพระราชทานเครื่องยศสามารถแต่งกายและนำเครื่องยศไปตั้งเป็นเกียรติยศ ตลอดจนสามารถนำมาใช้สอยได้ต่อหน้าพระพักตร์ภายในท้องพระโรง โดยมีการจำแนกออกเป็น 7 หมวด ดังนี้

 หมวดที่ 1 เครื่องสิริมงคล เป็นเครื่องยศที่พระมหากษัตริย์พระราชทานให้แก่ผู้มีตำแหน่งสำคัญในการบริหารบ้านเมือง รวมทั้งพระราชทานให้บุคคลสำคัญต่างๆ เพื่อความเป็นสิริมงคลและเป็นเครื่องเตือนใจให้ปฏิบัติหน้าที่ด้วยความซื่อสัตย์สุจริตและสุขุมรอบคอบ เช่น ตะกรุดทองคำลงยาประดับเพชร แหวนนพรัตน์ ประคำ 108 เม็ด

 หมวดที่ 2 ศิราภรณ์ เป็นเครื่องยศที่พระราชทานให้เฉพาะเจ้านายในขัตติยราชสกุลและผู้มีอิสริยศักดิ์สูง เพื่อแสดงให้เห็นถึงยศของผู้ที่ได้รับพระราชทานสำหรับเป็นเครื่องประดับศีรษะเพื่อบอกยศ ตำแหน่ง เช่น พระมงกุฎ พระชฎา พระมาลา และหมวกทรงพระพาล เป็นต้น โดยพระมงกุฎและพระชฎาจะพระราชทานให้เฉพาะพระโอรสและพระธิดาในองค์พระมหากษัตริย์เท่านั้น

 หมวดที่ 3 เครื่องภูษณาภรณ์ พระราชทานสำหรับเป็นเครื่องแต่งกายเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทในพระราชพิธีสำคัญเพื่อบอกยศตำแหน่ง หรือพระราชทานให้ผู้ที่ออกราชการต่างพระเนตรพระกรรณ และผู้ที่มีความดีความชอบในราชการสงคราม โดยมีทั้งเสื้อยศประจำตำแหน่งและเสื้อธรรมดา เช่น เสื้อครุย เสื้อทรงประพาส เสื้อเข้มขาบ ผ้านุ่งแบบต่างๆ และรัดประคด เป็นต้น

 หมวดที่ 4 เครื่องศาสตราวุธ พระราชทานสำหรับเป็นเครื่องพิชัยสงคราม และพระราชทานให้เฉพาะเจ้านายฝ่ายหน้าและข้าราชบริพารที่เป็นบุรุษเท่านั้น และถือเป็นเกียรติอย่างสูงแก่วงศ์ตระกูลที่ได้รับ การพระราชทานจะกำหนดรูปแบบและวัสดุที่ใช้จัดสร้างเครื่องศาสตราวุธให้มีความแตกต่างกันตามลำดับชั้นยศของผู้ที่ได้รับ รวมทั้งเป็นเครื่องบอกตำแหน่งชั้นยศ เช่น ดาบ กระบี่ หอก ง้าว และปืน เป็นต้น

 หมวดที่ 5 เครื่องอุปโภค เป็นเครื่องอิสริยยศที่พระราชทานให้พระบรมวงศานุวงศ์ ขุนนาง ผู้มีความชอบในราชการแผ่นดิน ข้าราชบริพารทั้งฝ่ายหน้าและฝ่ายในสำหรับเป็นเครื่องใช้ในชีวิตประจำวัน เช่น พานพระศรี หีบพระศรี กระโถน กาน้ำ คนโทน้ำ พานรองกาน้ำ เป็นต้น โดยการพระราชทานจะมีความแตกต่างกันในเรื่องของวัสดุที่ใช้ผลิต ขึ้นอยู่กับอิสริยศักดิ์หรือตำแหน่งที่บุคคลนั้นดำรงอยู่

 หมวดที่ 6 เครื่องสูง เป็นเครื่องอิสริยยศ สำหรับพระราชทานเป็นเครื่องประกอบเกียรติยศในพระราชพิธีหรือพิธีต่างๆ เพื่อแสดงให้เห็นถึงลำดับชั้นยศและตำแหน่งของบุคคลผู้ได้รับพระราชทานรวมทั้งใช้ในกระบวนแห่ หรือตั้งหรือแขวนประกอบเกียรติยศศพ เช่น ฉัตร สัปทน กรรชิง บังสูรย์ บังแทรก จามร กลด พัดโบก และธงทิว เป็นต้น

 หมวดที่ 7 ยานพาหนะ พระราชทานสำหรับผู้มียศเสด็จ หรือสัญจรทั้งทางบกและทางน้ำยานพาหนะที่พระราชทานเป็นเครื่องประกอบเกียรติยศนั้น ได้แก่ เสลี่ยง แคร่กัญญา เรือกัญญา เป็นต้น เครื่องอิสริยยศประเภทคานหามได้มีการพระราชทานมาแต่โบราณ ในกฎมณเฑียรบาลที่ได้ตราขึ้นแต่ต้นยุคกรุงศรีอยุธยา ก็มีปรากฏว่าได้พระราชทานยั่ว (หมายถึง ยาประเภทคานหาม) แก่ขุนนางหลายตำแหน่ง

 ในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ยกเลิกการพระราชทานเครื่องอิสริยยศ โดยได้พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ตามธรรมเนียมแบบตะวันตก แม้กระนั้นก็ยังมีการพระราชทานเครื่องอิสริยศสืบต่อมาจนถึงปัจจุบัน โดยพระราชทานเป็นเครื่องประกอบพระอิสริยศักดิ์ของพระบรมวงศานุวงศ์ชั้นสูง ในโอกาสที่ได้รับสถาปนาพระอิสริยศักดิ์ให้สูงขึ้น และพระราชทานให้ผู้ได้รับพระราชทานเครื่องอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้าถ่ายภาพไว้เป็นเกียรติด้วย

 ปัจจุบันเครื่องยศได้จัดแสดงอยู่ ณ ศาลาเครื่องราชอิสริยยศ เครื่องราชอิสริยาภรณ์และเหรียญกษาปณ์ ในพระบรมมหาราชวัง และเนื่องในโอกาสเฉลิมพระชนมพรรษา 84 พรรษา พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว กรมธนารักษ์ ได้จัดงาน "เทิดพระเกียรติ 84 พรรษา ราชาแห่งแผ่นดิน" โดยเปิดให้ประชาชนทั่วไปได้เข้าชม การแสดงเครื่องยศระดับเจ้าฟ้า เครื่องยศระดับพระจอมเกล้า และเหรียญหายาก ระหว่างวันที่ 15-19 มิถุนายนี้ สอบถามรายละเอียดโทร. 0-2278-5641